7 grudnia 2021 r. podczas  posiedzenia senackich zespołów ds. Zrównoważonego Rozwoju oraz Samorządowego, zaprezentowano raport „Finanse samorządów terytorialnych po pandemii. Od kryzysu do rozwoju” autorstwa senatorów Krzysztofa Kwiatkowskiego i Wadima Tyszkiewicza oraz pełnomocnika legislacyjnego Związku Miast Polskich Marka Wójcika, przygotowany przez Fundację Ośrodek Rozwoju Polski we współpracy z Fundacją Przyjazny Kraj.

Przewodniczący Senackiego Zespołu ds. Zrównoważonego Rozwoju senator Krzysztof Kwiatkowski zaznaczył, że mamy dziś dzień wyjątkowy, ponieważ sejmowa komisja budżetowa pracuje nad budżetem na rok 2022. „My możemy Państwu już dzisiaj powiedzieć, czego na pewno w tym budżecie nie będzie: zrekompensowania strat samorządów z tytułu ograniczonego finansowania zadań zlecanych im przez rząd bez żadnej rekompensaty finansowej, a także rekompensaty przyszłych strat z powodu wprowadzenia Polskiego Ładu” – mówił.

W ocenie senatora Wadima Tyszkiewicza, dążymy obecnie do zmierzchu samorządu, którego podstawę stanowi przecież samorządność. Niestety, mamy obecnie do czynienia z trendem klientelizmu wobec władzy centralnej. Według senatora podstawą funkcjonowania samorządów jest udział w podatkach, bo to samorząd najlepiej wie, w jaki sposób wydawać pieniądze, by dobrze służyły mieszkańcom. Jak podkreślił, przewodniczący Senackiego Zespołu Samorządowego senator Zygmunt Frankiewicz, podkreślił, to dobry czas, by udokumentować i nagłośnić konkretne fakty i liczby obrazujące stan samorządowych finansów, gdy telewizja publiczna informuje, że rząd przekazuje samorządom ogromne środki, dzięki którym mają się świetnie.

Prezentując raport, Marek Wójcik podkreślił, że jego istota opiera się na konkretnych faktach i liczbach. Obecnie mamy do czynienia z klientelizmem. Rząd ogranicza finanse samorządów, ograniczając w ten sposób ich autonomię. W ocenie Marka Wójcika odwrócenie tego trendu może nastąpić jedynie dzięki zwiększaniu dochodów własnych samorządów. Niezbędna jest zmiana ustawy o finansach jednostek samorządu terytorialnego, tak by odpowiadała ona na wyzwania cywilizacyjne stojące przed Polską.

Autorzy raportu zwracają m.in. uwagę, że obecna władza ogranicza kompetencje samorządów i wykazuje tendencję do centralizacji państwa. Ich zdaniem finanse gmin, powiatów i województw będą wymagały nowego podejścia, aby przejść od kryzysu wywołanego pandemią do dynamicznego rozwoju. Trzeba będzie podejmować trudne decyzje, dotyczące samorządów i sposobów finansowania nakładanych na nie coraz to nowych zadań. Jak wskazują eksperci, na skutek polityki fiskalnej państwa zmniejszyły się wpływy np. z podatku PIT, które były przewidywalnym i pewnym źródłem dochodów. Wyzwania demograficzne stojące przed Polską także każą myśleć o finansach samorządów w nowy sposób.

Wśród najważniejszych wniosków i rekomendacji raportu wskazano m.in., że Polski Ład grozi wpędzeniem samorządów w klientelizm wobec władzy centralnej. Jak stwierdzono, ostatnie lata charakteryzuje permanentne zastępowanie autonomii samorządów terytorialnych rolą klienta centralnej i wojewódzkiej administracji rządowej, a w ten trend znakomicie wpisuje się Polski Ład. To wszystko stanowi zaprzeczenie konstytucyjnej zasady pomocniczości. W ocenie autorów raportu odwrócenie tego trendu może nastąpić dzięki zwiększaniu dochodów własnych jednostek samorządowych. Charakterystyczne jest też postępujące negatywne zjawisko systematycznego zwiększania skali dotacji celowych w strukturze dochodów jst (z 22,9% w 2014 r. do 30% w 2020r.) z równoczesnym spadkiem udziału dochodów własnych (z 50,7% do 48%). Świadczy to o poważnym ograniczaniu samodzielności samorządów. Obok koniunktury gospodarczej czynnikiem negatywnie wpływającym na dochodowość samorządów, szczególnie w zakresie udziału w podatkach PIT i CIT, są zmiany legislacyjne. Aby samorządy mogły dalej aktywnie uczestniczyć w procesach rozwojowych, muszą dbać o dochody własne i je maksymalizować, ponieważ same decydują o ich wykorzystaniu. Inwestować powinny prorozwojowo, aby inwestycje dawały długoterminowe dochody pozwalające na spłatę zobowiązań zaciąganych na realizację kluczowych projektów. Dla rozwoju samorządów kluczowe jest również posiadanie nadwyżki budżetowej. Autorzy raportu przypominają, że samorządy wniosły duży wkład we wsparcie przedsiębiorców w okresie pandemii, a same nie otrzymały adekwatnego wsparcia ze strony władzy centralnej.  Ulgi i zwolnienia zastosowane przez samorządy w ramach wsparcia walki ze skutkami COVID-19 oraz niektóre działania ich kondycji finansowej samorządów. W raporcie wskazano też, że zmiany demograficzne i przeciwdziałanie im należy do największych wyzwań, jakie stoją nie tylko przed państwem, ale także przed samorządami.

Raport Fundacji Ośrodek Rozwoju Polski oraz Fundacji Przyjazny Kraj nt. „Finanse samorządów terytorialnych po pandemii. Od kryzysu do rozwoju”

Źródło i foto: senat